کاربردهای مختلف کرم خاکی

وقتی در باغچه‌ای و یا باغی مشغول کندوکاو هستیم در بین توده خاک به منافذی بر می‌خوریم که به شکل دالان‌هایی در زیرزمین حفر شده‌اند، این دالان‌ها متعلق به موجوداتی هستند بنام کرم خاکی، البته این موجودات نه در فرهنگ و آداب و رسوم سرزمین ما جایی دارند و نه از لحاظ علمی در مجامع کشورمان مطرح شده‌اند و بدین لحاظ نباید بر کسی خرده گرفت که چرا از موجودی به این ارزشمندی چیزی نمی‌داند و یا به آن توجهی نمی‌کند. در این فصل ما ابتدا خواص و کاربردهای مختلف کرم خاکی را از قدیم‌الایام و در کشورهای گوناگون مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس کاربردهای امروزی که برای کرم‌های خاکی به اثبات رسیده و مورد استفاده قرار می‌گیرد بیان می‌نمائیم تا شاید بتوان قدری، بیشتر این موجود را بشناسانیم.

وقتی در باغچه‌ای و یا باغی مشغول کندوکاو هستیم در بین توده خاک به منافذی بر می‌خوریم که به شکل دالان‌هایی در زیرزمین حفر شده‌اند، این دالان‌ها متعلق به موجوداتی هستند بنام کرم خاکی، البته این موجودات نه در فرهنگ و آداب و رسوم سرزمین ما جایی دارند و نه از لحاظ علمی در مجامع کشورمان مطرح شده‌اند و بدین لحاظ نباید بر کسی خرده گرفت که چرا از موجودی به این ارزشمندی چیزی نمی‌داند و یا به آن توجهی نمی‌کند. در این فصل ما ابتدا خواص و کاربردهای مختلف کرم خاکی را از قدیم‌الایام و در کشورهای گوناگون مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس کاربردهای امروزی که برای کرم‌های خاکی به اثبات رسیده و مورد استفاده قرار می‌گیرد بیان می‌نمائیم تا شاید بتوان قدری، بیشتر این موجود را بشناسانیم.

در زمان‌های گذشته مردم چین و ژاپن از پودر کرم خاکی در مصارف پزشکی استفاده می‌کردند به خصوص در معالجه سر دردها و یا تب و لرزها و امروزه مشخص شده است که در بدن کرم‌های خاکی ماده آلی بنام لمبروفرین (Lumbropherin) وجود دارد که می‌تواند درجه حرارت بدن انسان را پائین بیاورد.

همچنین گزارشات بسیاری از خورده شدن یا کاربرد آنها برای تسکین و یا معالجه بیمارانی که دارای سنگ کلیه، یرقان، بواسیر، سرما خوردگی و آبله می‌باشند وجود دارد، خاکستر کرم خاکی برای دندان درد در جوامع ابتدایی هنوز کاربرد دارد و یا برای رشد موهای سر بر روی سر مالیده می‌شوند. کرم‌های خاکی برای معالجه مادرانی که توانایی بارداری و یا شیردادن به بچه‌هایشان را ندارند، خورانده می‌شود. از این گذشته گفته شده است که ممکن است کرم‌های خاکی دارای مواد مؤثره جهت درمان روماتیسم باشند.

از کرم‌های خاکی جهت آزمایش حاملگی زنان نیز استفاده می‌گردد، بدین ترتیب که ادرار زن‌های مشکوک را به زیر پوست کرم‌های نابالغ تزریق می‌کنند و در صورت بارداری وقوع بلوغ جنسی از طریق ایجاد کمربند تناسلی سریعاً مشخص می‌شود. این روش آزمایش حاملگی تاکنون %90 صحت داشته است.

امروز کرم‌های خاکی را به سه منظور عمده پرورش می‌دهند که در ذیل شرح داده می‌شوند:

1ـ کاربردهای کشاورزی

یکی از مصارف عمده کرم‌های خاکی، تولید کرم به منظور افزودن آن به صورت توده زنده به خاک می‌باشد. زیرا کرم‌های خاکی با حفر دالان‌هایی در زمین باعث می‌شوند که اولاً تبادلات هوا در زمین بهتر صورت گیرد و دوماً به دلیل نفوذ آب در این دالان‌ها باعث می‌گردد که زمین قادر به نگهداری آب برای مدت و میزان بیشتری شود و سوماً مواد دفعی بدن کرم‌های خاکی خود کود بسیار مناسبی برای گیاهان می‌باشد و از طرف دیگر هنگامی که این کرم‌ها می‌میرند لاشه آنها نیز کود بسیار قوی برای رشد بیشتر گیاهان هستند بر طبق آزمایشات مکرر و گزارش‌هائی که بر روی فعالیت کرم خاکی منتشر گردیده است مشخص شده که افزودن کرم خاکی به خاک در زمینه برداشت محصولات نتیجه بسیار چشمگیری داشته است به طوری که محصول در مزرعه کاشت ذرت افزایش تا حدود %25، برنج %64، یولاف %3، سیب‌زمینی %135 و نخود %300 در برداشته است. همچنین آزمایشات نشان داده‌اند که ریشه گیاهان در خاک بدنبال کانال‌های حفر شده توسط کرم‌های خاکی حرکت کرده و رشد بهتری از خود نشان می‌دهند و در باغ‌های میوه سبب عقب افتادن زمان برگ ریزان می‌شود.

به طور معمول خاک از نظر شیمیایی غنی از مواد معدنی همانند کلسیم، پتاسیم، منگنز، و عناصر سنگین دیگر می‌باشد، فعالیت کرم خاکی در داخل خاک کمک به خنثی کردن فعل و انفعالات اسیدی آن می‌نماید. مهمترین نتیجه عمل شیمیایی فعالیت کرم خاکی در دسترس قرار دادن ازت برای ریشه گیاه است در حقیقت نیتریفیکاسیون خاک در خلال افزایش، قابلیت نگهداری هوا در بین ذرات خاک (ایجاد خلل و فرج) نیز صورت می‌گیرد.

بر طبق بعضی از آزمایشاتی که از طریق دپارتمان جنگلداری امریکا انجام گرفته درختانی که در زمین‌های دارای کرم خاکی کاشته شده بودند،  در سه سال اول کاشت رشدی برابر درختان هشت ساله مشابه که در زمین‌‌های بدون کرم خاکی کاشته شده‌اند، داشته‌اند. نکته جالب توجه اینکه مقاومت در مقابل سرما و ریزش سنگین برف در مورد درختان نوع اول بمراتب بیشتر از درختان کاشته شده در خاک فاقد کرم خاکی است. به طور کلی اهمیت کرم خاکی به دلیل دو خصوصیت اصلی آنهاست که عبارتند از:

1)       نحوه تغذیه کرم‌های خاکی که در تجزیه بازمانده‌های آلی نقش دارند. همچنانکه در روش تغذیه کرم‌های خاکی بیان شد، آنها با خرد کردن بازمانده‌های آلی و افزایش فعالیت میکروبی و همچنین ترشح آنزیم‌های مختلف، موجبات تجزیه آنها را فراهم می‌کنند. کرم‌های خاکی هم مواد گیاهی تجزیه شده و هم خاک معدنی را می‌بلعند. شاید مهم‌ترین اثر کرم‌خاکی در خاک، ذره ذره کردن برگ‌ها و مخلوط کردن برگ‌های خرد شده و مواد گیاهی دیگر با خاک باشد. در اکوسامانه‌های جنگلی انگلیس بیش از %90 لاشبرگ‌های پائیزی جنگل‌های مخلوط راش و بلوط، توسط کرم‌های خاکی مصرف می‌شود. ذکر این نکته ضروری است که کرم‌های خاکی در جریان انرژی اکوسامانه‌ها نقش مهمی ایفا نمی‌کنند مثلاً در حالیکه در برخی از اکوسامانه‌های مناطق معتدله بیش از %90 بیوماس خاک را کرم‌های خاکی تشکیل می‌دهند ولی آنها در جریان انرژی سامانه‌های تجزیه کننده فقط اندکی بیش از %5 سهم دارند. البته گزارش‌هایی نیز وجود دارند که سهم آنها در این امر را 10ـ25 درصد تعیین نموده‌اند.

2)        توان حفاری: بسیاری از کرم‌ها به خصوص گونه‌های لومبریکوس ترستریس، آلولوبوفورانوکتورنا[1]، آلولوبوفورا لونگا[2] ضمن کندن دالان‌های زیرزمینی، خاک‌های بلعیده شده را با خودشان به سطح می‌آورند و از راه دهان بر می‌گردانند مقدار خاکی که از این راه به لایه‌های سطحی اضافه می‌شود برحسب نوع خاک و مقدار رطوبت متفاوت است ولی به طور متوسط در خاک‌های نواحی مرطوب (صد تن در هکتار در سال) خیلی بیشتر از نواحی خشک (تن در هکتار در سال) است. در خاک‌های سنگین مقدار خاکی که در اثر ایجاد دالان به سطح می‌آید بیشتر از خاک‌های سبک است.

عمق دالان‌های ایجاد شده در خاک‌های سبک بیشتر از خاک‌های سنگین است، کـرم‌های خاکی خاک‌های بـا بـافت سنگین را تـرجیح می‌دهنـد. قطـر دالان‌ها به طور متوسط mm13ـ3 و حجـم آن حـدود Lit/m² 6/9-3/1 می‌باشد، کرم‌های خاکی روزانه بین 30ـ2 برابر وزن خود خاک می‌بلعند. سطح داخلی دالان‌ها به وسیله موادی به رنگ‌های آجری (در اثر اکسید شدن آهن)، سیاه (در اثر مخلوط شدن مواد هومیک با خاک) و یا سفید (در اثر رسوب آهک حاصل از متابولیسم کرم و یا رسوب بیکربنات‌های محلول) در می‌آید. فعالیت جمعیت متوسط کرم خاکی (100 عدد در متر مربع) باعث عبور 250 تن خاک در سطح یک هکتار در سال می‌شود که باعث حفر 4 الی 5 هزار کیلومتر راه و کانال در سال می‌شود.

تهیه کود بیولوژیک ورمی‌کمپوست

چرا باید کود استفاده کنم؟ برای تامین عناصر مغذی و کم مقدار و افزایش تولید.  سه دسته کود موجود است. الف- کودهای شیمیایی  ب- کودهای دامی (سنتی) ج- کود سبز (کود آلی و بیولوژیک)محاسن هر کدام از این کودها عبارتند از:

تهیه کود بیولوژیک ورمی‌کمپوست

چرا باید کود استفاده کنم؟ برای تامین عناصر مغذی و کم مقدار و افزایش تولید.  سه دسته کود موجود است. الف- کودهای شیمیایی  ب- کودهای دامی (سنتی) ج- کود سبز (کود آلی و بیولوژیک)محاسن هر کدام از این کودها عبارتند از:

الف- کود شیمیایی:

قابلیت دسترسی برای تهیه مناسب

سبب افزایش میزان تولید در زمان بسیار کوتاه می‌شود.

سبب افزایش تولید شده

سبب بهبود کیفیت خاک می‌شود.

فاقد هرگونه آلودگی است.

باقی مانده مواد مغذی در محصولات ندارد.

سبب افزایش تولید شده

انبارداری آن ساده است.

قابلیت بسته بندی آسان و فاقد آلودگی

ب- کودهای دامی:

قابلیت دسترسی ساده دارد.

موثر در بهبود کیفیت خاک است.

سبب افزایش تولید محصول می‌شود.

ج- کود سبز (بیولوژیک) دسترسی ساده

سبب بهبود کیفیت خاک می‌شود.

سبب افزایش تولید شده

انبارداری آن ساده است.

هرکدام از این کودها دارای معایبی نیز هستند.

الف- کود شیمیایی:

باعث سفت شدن خاک می‌شود.

باعث تغییر کیفیت خاک می‌شود. (شور شدن و آلودگی خاک)

باعث افت کیفیت محصولات می­شود. (جذب عناصر غیر ضروری در گیاه)

باعث آلودگی آب‌های سطحی و کشاورزی می‌شود.

ایجاد بیماری‌های حاد و مزمن

ب- کودهای دامی (سنتی):

وجود انواع ویروس‌ها و میکروارگانیسم‌های عنصر (عوامل بیماریها)

افزایش هزینه تولید با گرفتن کارگر جهت وجین باغات و مزارع برای مبارزه با علف هرز

نیاز به استفاده از سموم آفتکش جهت کنترل میکروارگانیسم‌های مضر موجود کود دامی

انبار داری سخت

ایجاد بوهای مشمئز کننده

انتقال بیماری‌های مشترک با دام

ج-کود سبز (بیولوژیک و آلی):

بالا بودن قیمت به ازای هر کیلو در مقایسه با سایر کودها

امکان دسترسی محدودتر نسبت به سایر کودها

نوع کود	محاسن	معایب
کود شیمیایی	قابلیت دسترسی برای تهیه مناسب سبب افزایش میزان تولید در زمان بسیار کوتاه می‌شود. انبارداری ساده	باعث سفت شدن خاک می‌شود. باعث تغییر کیفیت بافت خاک می‌شود (شور شدن و آلودگی خاک) باعث افت کیفیت محصولات شود (جذب عناصر غیر ضروری در گیاه) باعث آلودگی آبهای سطحی و کشاورزی می‌شود. ایجاد بیماریهای حاد و مزمن را به همراه دارد
کودهای دامی	قابلیت دسترسی ساده دارد موثر در بهبود کیفیت خاک است سبب افزایش تولید محصول می‌شود.	- وجود انواع ویروسها و میکروارگانیسم‌های عنصر (عوامل بیماریها) - افزایش هزینه تولید با گرفتن کارگر جهت و جین مزارع - نیاز به استفاده از سموم آفتکش جهت کنترل میکروارگانیسم‌های مضر موجود کود دامی - انبار داری سخت - ایجاد بوهای مشمئز کننده - انتقال بیماری‌های مشترک با دام
کود سبز (بیولوژیک و آلی)	سبب بهبود کیفیت خاک می‌شود فاقد هرگونه آلودگی است باقی مانده مواد مغذی در محصولات ندارد سبب افزایش تولید شده انبارداری آن ساده است قابلیت بسته بندی آسان و فاقد آلودگی	بالا بودن قیمت به ازای هر کیلو در مقایسه با سایر کودها امکان دسترسی محدودتر نسبت به سایر کودها

یکی دیگر از مصارف عمده که امروزه در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته است، استفاده از این موجودات، در از بین بردن زباله‌ها، مواد زائد و فاضلاب‌های شهری و تبدیل آنها به یک کود بیولوژیک بنام ورمی‌کمپوست می‌باشد که یک کود بسیار قوی و مفید برای گیاهان و زمین‌های زراعی محسوب می‌گردد. یکی از بیولوژیست‌های آلمانی بنام دکتر ورنر نیکل به کمک یک تیم از همکاران و تکنسین‌های خود تصمیم گرفتند با کرمها و زباله‌ها آزمایشاتی بعمل آورند، آنها البته این عمل را در محیط‌های باز انجام دادند و همچنین در لابراتور در جعبه‌های کشت بذر و نشاء هم این عمل کاملاً بصورت رضایت بخشی انجام شد. در نتیجه فعالیت آنها معلوم گردید که به کمک کرم‌ها از ماسه و زباله مواد غذایی می‌توان زمین‌های حاصلخیزی بوجود آورد. البته نباید تصور کرد که خاصیت کود در زباله‌هاست بلکه تولید کننده کود در واقع کرمها هستند.

آزمایشاتی جهت استفاده از کرم‌های خاکی در تغییرات بیولوژیک لجن و گل و لای به عمل آمده و به عنوان یک روش زیست‌فنّاوری مؤثر، ارزان قیمت و قابل اجرا برای خلاص شدن از فاضلاب شهری، صنایع کنسروسازی و صنایع کاغذ سازی پیشنهاد شده است.

کمپوست کرم نتیجه هضم طبیعی غذا در سامانه‌هاضمه کرم خاکی است، مدفوع کرم دوره رشد گیاه را بواسطه داشتن میکروارگانیسم و مواد معدنی غیر آلی و همچنین دارا بودن مواد آلی، فعال و سریع می‌نماید. کمپوست کرم یک کود بیوارگانیک است که بسیار نرم، سبک وزن‌، ترد، تمیز، بی‌بو بوده و ظاهری کم و بیش شبیه به پودر گرانوله قهوه دارد و آنرا می‌توان در کیسه بسته‌بندی نمود و یا در قوطی‌هایی به اندازه‌های متفاوت به بازار عرضه کرد. ارزشمندترین خاصیت این کود در عملکرد استثنایی میکروارگانیسم‌ها و همچنین هورمون‌های مختلف موجود در آن است. کمپوست کرم بدلیل وجود آنزیم‌های میکروارگانیسم‌ها و هورمون‌های رشد گیاهی سبب تحریک عوامل رشد و نحوه توسعه گیاهان می‌گردند. افزودن زیاد کمپوست بخاک به هیچ وجه خطر سوزانیدن گیاه را به همراه نداشته و از آنجایی که نقش اساسی آن تحریک و تسریع رشد گیاه است بهترین تأثیر را در رنگ آمیزی گل و درشت نمودن آن دارا می‌باشد.

[ ۱۳٩٢/٥/۳ ] [ ٩:۳٧ ‎ق.ظ ] [ دکتر حمیدرضا بیگدلی ] [ نظرات (1) ]

---

[1]. Allolobophora noctorna

[2] . A. longa

[ ۱۳٩٢/٤/٢٥ ] [ ۱٢:٥٥ ‎ب.ظ ] [ دکتر حمیدرضا بیگدلی ] [ نظرات (0) ]